پُلی‌نِزی نام گروهی از ۱۰۰۰ جزیره در اقیانوس آرام است. این جزایر بخشی از قاره اقیانوسیه به‌شمار می‌آیند. جزایر پولینزی در مثلث پلی‌نزی قرار گرفته‌اند که یک گوشه آن هاوایی، گوشه دیگر نیوزیلند و دیگری جزیره ایستر است. مهم‌ترین دسته‌جزایر پلی‌نزی فیجی، ساموآ، تونگا و پلی‌نزی فرانسه نام دارند. بزرگ‌ترین کشور پلی‌نزی نیوزلند است.

بستر فکری و دینی انیمیشن «موآنا» نیز بر اساس اساطیر پولینزی، ‌هاوایی و بافت فرهنگی همین منطقه شکل گرفته است. از نمایش لالوتای، جهان زیرین تا رقص‌های آیینی ‌هاکا، کاملا منطبق بر فرهنگ پولینزی است. در ادامه به نقد و بررسی این انیمیشن پربیننده، خواهیم پرداخت.

خلقت تفیتی و اساطیر پولینزی

در ابتدای انیمیشن، گفته می‌شود که در ابتدا فقط اقیانوس بود و هیچ چیز نبود. سپس تفیتی، خدای سرسبزی، جزائر را ایجاد کرد.

مائویی نیز در کنار باقی خدایان، به دنبال قلب تفیتی بود. در پایان نیز با گرفتن قلب تفیتی، او را تبدیل به یک موجود گدازه‌ای و شیطانی کرد.

جریان خلقت جهان در این انیمیشن، کاملا اسطوره‌ای است. یعنی خدایان با یک نگاه اسطوره‌ای، خالق جهان بوده و چیزی به نام خدای واحد غیرجسمانی، وجود ندارد.

جالب توجه است که در اساطیر پولینزی آمده است که جزیره‌ها بوسیله قلاب ماهی‌گیری جادویی از آب بیرون کشیده شدند.

در پایان فیلم می‌بینیم که قلاب جدیدی به مائویی، توسط تفیتی داده می‌شود. گویا این قدرت از تفیتی آمده است و مائویی خود بدون قلاب، قدرتی ندارد.

پِلِ، خدای آتشفشان و گدازه در دین پولینزی‌ها، با تفیتی تطابق دارد. وی خالق جزیره‌ها است.

همچنین هر چیزی که از جزیره‌ پله برداشته شود، باعث خشم و نفرین او خواهد شد. تا جایی که حتی امروزه نیز اگر کسی از جزائر ‌هاوایی، چیزی به یادگاری بردارد، باعث ناراحتی اهالی آنجا خواهد شد.

این اتفاق در ابتدای انیمیشن «موآنا» می‌افتد و مائویی با سرقت قلب تفیتی، باعث خشم وی و تبدیل شدن این الهه به خدای گدازه می‌شود.

شکل جزیره‌ای که تفیتی در آن خوابیده است، شبیه یک بانوی آرمیده است. این جزیره در واقعیت در اقیانوس آرام بوده و کوسایی نام دارد.

همچنین در ادیان پولینزی، ارواح در زندگی مردم نقش پررنگی دارند. حتی گاهی بر آنها ظاهر می‌شدند و با زندگان ارتباط مستقیم می‌گرفتند.

در «موآنا» نیز می‌بینیم ارواح گذشتگان بر موآنا ظاهر شده و روح مادربزرگ نیز حامی موآناست.

همچنین تتوها در این فرهنگ، نمادهای مهمی بودند. مثلا نماد اسپیرال یا گردباد، بیان‌گر قدسی بودن شخص و اتصال وی به آسمان است. یا بعضی نمادها بیانگر این بودند که روح شخص پس از مرگ در جهان زیرین زندگی کند و در میان زنده‌ها نماند.

در «موآنا» نیز می‌بینیم که نماد اصلی فیلم که روی بادبان‌ها و لوگوی فیلم موجود است، گردباد یا اسپیرال است. یعنی قایق «موآنا» و بدن مائویی، قدسی و متصل به آسمان است. به همین علت حمایت اقیانوس، که همان خالق است را از مائویی و موآنا، می‌بینیم.

البته همین نماد در تفیتی، شباهتی با یین و یانگ پیدا می‌کند که با دووجهی بودن تفیتی، تطابق دارد. همچنین انتقال افراد به جهان دیگر به واسطه گردباد، انجام می‌پذیرفت. یعنی همان گردبادی که هنگام انتقال مائویی و موآنا به جهان زیرین، شاهد هستیم.

مائویی، اسطوره‌ باد و دریا

مائویی در بین اساطیر مناطق مختلف پولینزی، تفسیرهای متفاوتی دارد. اما مائویی در بین تونگان‌ها، سه برادر بودند. یکی از برادر‌ها به دنبال یک قلاب ماهی‌گیری جادویی بود. مائویی در اساطیر ‌هاوایی، یک قلاب ماهی‌گیری جادویی دارد که از استخوان گذشتگان ساخته شده است. مائویی با پرندگانی خاص که مردم فانی نمی‌توانستند ببینند، ارتباط گرفت تا فن ایجاد آتش را یاد بگیرد. همچنین سفر به جهان زیرین و برخورد با شیاطین، در اسطوره مائویی ترسیم شده است.

همچنین گفته شده است که بعضی خدایان یا نیمه‌خدایان پولینزی، همچون مائویی، تبدیل شونده یا Shapeshifter بودند. یعنی توانایی داشتند به صورت حیوانی تبدیل شوند و شمایل یک حیوان را پیدا کند. البته بین اینکه مائویی یک خداست، نیمه‌خدا یا یک پهلوان، اختلاف است.

در انیمیشن موآنا، دقیقا این قلاب ماهی‌گیری دیده می‌شود. مائویی تبدیل شونده است و با کمک قلاب جادویی‌اش، می‌تواند شکل حیوانی بگیرد. البته حیوان مورد علاقه‌ وی عقاب است. احتمالا انتخاب عقاب به‌دلیل اینکه نماد معروف آمریکاست، انتخاب شده.

در یک سکانس فیلم، مائویی به شوخی می‌گوید برای سفر به جهان زیرین، باید یک انسان را قربانی کنیم! و بعد از چند ثانیه حرف خود را پس می‌گیرد. این قبح‌زدایی از اعمال غیرعقلی که در سریال وایکینگ‌ها نیز شاهدش هستیم، بایستی ما را به فکر وادارد.

به صورت کلی داستان «موآنا»، تحول او از سنت‌های خانوادگی و ارتجاع وی به اساطیر است. یعنی فیلم مبلغ ‌پرستش و ارتباط با خدایان یا همان شیاطین است. چرا که خدایان اگر هم واقعیت داشته باشند، درواقع جنیانی بودند که با فریب دادن انسان‌ها، خود را خدا معرفی کرده و برای خود مریدانی مهیا می‌کردند.

در موآنا نیز دقیقا شخصیت وی، الگوی بیننده است. موآنا که رئیس قبیله است، در ارتباط با خدایان و بازگشت به آنها، به برداشت جدیدی از هستی می‌رسد و منجی قبیله می‌شود.
این بازگشت به اسطوره، در فیلم و سریال‌های متعددی مورد تاکید قرار گرفته است. در «موآنا» نیز شخصیت مونث منجی، که از قضا مشرک هم است، کاملا بیانگر نگاه فرقه‌ای نسبت به منجی است. همچنین در موآنا، مائویی به جهان زیرین رفته و در یک جهان موازی، با شیاطین می‌جنگد.

جالب است بدانیم که مائویی در اجرای موسیقی You٫re Welcome، تمام کارهایی که در اساطیر به وی نسبت داده شده است را می‌گوید. از آوردن خورشید و دزدیدن آتش، تا کشاندن جزیره‌ها بر سطح آب و به موآنا می‌گوید: خواهش می‌کنم. در واقع کار‌هایی که برای انسان‌ها انجام داده را ذکر کرده و خودش نیز پاسخ تشکر انسان‌ها را می‌دهد. هدف این موسیقی، برجسته‌‌سازی نقش خدایان در زندگی مردم است که در موآنا به صورت جدی دنبال می‌شود. این موسیقی از انیمیشن موآنا، فقط در بستر یوتیوب، بیش از یک میلیارد و پانصد میلیون بار دیده شده است! یعنی علاوه‌بر بینندگان فیلم، این موزیک‌ویدئو به صورت جداگانه نیز تاثیرگذار است.

مائویی، نیمه‌خدا یا منجی بنی‌اسرائیل؟

برخلاف اساطیر پولینزی، در موآنا گفته می‌شود که مائویی پسر انسان‌های عادی است. اما به آب انداخته شده و توسط خدایان بزرگ شده است.

این شباهت مائویی به منجی بنی‌اسرائیل، موسی بی‌دلیل نیست. چرا که اساس این اسطوره طبق تفکرات پولینزی، خدا، نیمه‌خدا یا پیامبر و حکیم بوده است. اما اینکه وی به آب انداخته شده و توسط خدایان رشد یافته، کاملا از جریان حضرت موسی علیه‌السلام اقتباس شده است.

همچنین مائویی اوراد خاصی را هنگام جنگ یا ورود به جهان زیرین می‌خواند که نشانگر خبره بودن وی در مبارزه است. البته وی تاکید دارد که همه‌ی قدرتش وابسته به قلاب ماهی‌گیری بوده و بدون آن قدرتی ندارد. شبیه به اسطوره یهودی انگشتر سلیمان. ما نیز به‌عنوان مخاطب، با دیدن قدرت مائویی، وی را قهرمان و منجی داستان می‌پنداریم. اما داستان فیلم برخلاف انتظار ماست.

موآنا، منجی حقیقی

از ابتدای فیلم، هنگامی که مادربزرگ در حال تعریف اساطیر پولینزی است، وقتی اشاره به منجی می‌شود، فیلم روی صورت موآنا مکث کرده و با زبان تصویر به ما می‌گوید موآنا منجی است. منجی بودن موآنا بار‌ها تکرار می‌شود و گفته می‌شود که اقیانوس موآنا را انتخاب کرده است.

در پایان فیلم نیز برخلاف انتظار ما، موآناست که با نشان دادن قلب، تفیتی را جذب خود کرده و به دریا امر می‌کند که شکافته شود. در این سکانس که اوج فیلم است، موآنا همچون موسی علیه‌السلام، دریا را می‌شکافد و وارد خشکی بین دو دیوار از آب می‌شود. اما برخلاف فرار بنی‌اسرائیل از فرعون مشرک، موآنا سرش را بر سر این خدا می‌گذارد و به نوعی با تفیتی به اتحاد می‌رسد. یعنی برخلاف فرار بنی‌اسرائیل، ما این‌جا شاهد اتحاد منجی فیلم با شیطان فیلم، هستیم. از این‌جا واضح می‌شود که پدر و مادر مائویی که از خدایان بودند، می‌تواند اشاره به فرعون باشد. چرا که مائویی گفت من پیش خدایان بزرگ شدم و در این سکانس، یک خدا با موآنا، هنگامی که موآنا معجزه‌ موسی را به رخ مخاطب می‌کشد، متصل می‌شود. پس خدایان می‌تواند اشاره‌ای به فرعون داشته باشد.

این بازگشت به اساطیر در آثار زیادی در حال تکرار شدن است.

نجات جهان، فمینیسم جادوگِرا

در نقد انیمیشن «دلیر» گفته شد که در فرقه‌های شیطان‌گرا، منجی مونث کارکرد ویژه‌ای داشته و نمادی از لیلیث است. در موآنا نیز برخلاف انتظار ما، مائویی معجزه‌ موسی را انجام نداده و جهان توسط موآنا حفظ می‌شود. منجی مونث در فیلم‌هایی مثل «ویچر» نیز تکرار شده است که کاملا اشاره به همین اعتقاد شیطانی فرقه‌ها دارد.

البته فمینیسم و زن‌گرایی فیلم که در سرپیچی موآنا از پدر و اتفاقا پیروزی موآنا علی‌رغم منع خانواده، نمود داشته است، کاملا بیان‌گر نگاه فمینیستی اثر است. اما دقت شود این فمینیسم کاملا با جادوگِرایی ترکیب شده است. یعنی در انیمیشن موآنا که همدلی فیلمساز با خدایان، تبلیغ شرک با محوریت جادو وجود دارد، فمینیسم نیز این پازل را کامل کرده و فیلم مبلغ منجی شیطانی مونث است. منجی مونث شیطانی تا جایی مهم است که مقالاتی با عنوان تاثیرگذاری لیلیث، شیطان مونث یهودی، بر جنبش فمینیسم، نگاشته شده است. لیلیث، از اساطیر یهودی است؛ یک شیطان مونث که سوار بر اژدها شده و دعوت‌کننده‌ به نابودی و گناه و فحشاست. در فیلم، موآنا نماد لیلیث نیست. اما الگوی منجی مونث، یعنی همراهی این منجی با جادو شرک، در فیلم رعایت شده است.

در پایان انیمیشن نیز به لطف خدای اسطوره‌ای، تفیتی، جهان رنگی تازه گرفته و قلاب مائویی نیز به وی بازمی‌گردد.

جمع‌بندی

به صورت کلی، انیمیشن «موآنا» همچون انیمیشن «دلیر»، مبلغ فمینیسم جادوگِرا و مشرکانه است. فیلمساز نیز به زیرکی اساطیر بِکر یک قوم را به نفع خویش مصادره کرده و علنا می‌گوید بازگشت به شرک و خدایان‌پرستی، با یک منجی مونث، راه چاره‌ی جلوگیری از نابودی جهان و خرمی جزایر است.

منبع: کیهان